„Przed obliczem gwiazd Twych białych”. Varda Getzow

Jest przedstawicielką „drugiego pokolenia”, córką ocalałych z Holokaustu, co sprawia, że tematyka wojny, Zagłady, post-pamięci, jest stale obecna w jej twórczości, choć prawie nigdy nie bezpośrednio. Najczęściej wynika to z uwarunkowań związanych z miejscem prezentacji, czy instalacji dzieła. Tak jest również w wypadku jej indywidualnej wystawy „Przed obliczem gwiazd Twych białych”, pokazywanej w Krakowie. Zagłada jest kontekstem prezentowanych prac poprzez dwa historyczne miejsca: Fabrykę Emalia Oskara Schindlera oraz miejsce pamięci KL Plaszow. Jednak artystka podejmuje temat nieco inaczej, w perspektywie uniwersalniej, czyniąc motywem swych prac dzieci i ich cierpienie. Prezentowane dzieła odnoszą się do postpamięci Zagłady nie poprzez bezpośredni przekaz, ale wywoływanie u odbiorcy poczucia grozy, zakłócenia, wyobcowania i ambiwalencji. Podstawą kontaktu  ze sztuką Vardy Getzow są emocje wzbudzone nie przez sam obraz, ale także przez wszystko, co celowo zostało pominięte.

Rysunki Vardy Getzow przedstawiając dzieci, często samotne, kalekie, bezbronne, opuszczone. Ich nieco umowne wizerunki skontrastowane są z częścią wystawy prezentującą archiwalne fotografie dzieci żydowskich z okresu dwudziestolecia międzywojennego. Wykonane na terenie Polski zdjęcia ukazują dzieci podczas zabawy, nauki, obchodów świąt i ważnych uroczystości rodzinnych, w dobrze im znanym otoczeniu. Dzieci, pomimo że wciąż anonimowe, mają twarze, a co za tym idzie - zyskują w oczach odbiorcy podmiotowość.

Zarówno miejsce ekspozycji jak i przywołanie w tytule wystawy napisanego w getcie wileńskim wiersza Abrahama Suckewera nierozerwanie wiążą prace Vardy Getzow z losem najmłodszych zamordowanych w czasie Holokaustu. Jednak  autorka zwraca uwagę na uniwersalność problemu – we współczesnych nam czasach dziecięce cierpienie w wyniku konfliktów zbrojnych jest wciąż sprawą aktualną i nierozwiązaną.

Wystawie towarzyszy dwujęzyczny katalog autorstwa kuratorki dr Dalii Manor. Publikacja zawiera esej kuratorki poświęcony twórczości Vardy Getzow, zarówno jej krakowskiej wystawie indywidualnej jak i wcześniejszym pracom. Książka jest wzbogacona o liczne reprodukcje dzieł Vardy Getzow oraz jej biografię artystyczną.

Tytuł wystawy Vardy Getzow „Przed obliczem gwiazd Twych białych” (jid. „Under dajne wajse sztern”) jest zarazem tytułem wiersza Abrahama Suckewera, jednego z najbardziej znanych twórców literatury jidysz. Autor urodził się w rodzinie rabinackiej w Smorgoniach na terenach dzisiejszej Białorusi 15 lipca 1913 roku. Dorastał i studiował w Wilnie, gdzie wkrótce związał się z grupą literacką Jung Wilne propagującą ideę jidyszyzmu. Swoje dzieła wydawał w najważniejszych periodykach żydowskich, takich jak „Der Moment” czy „In Zicht”. Jego pierwszy tom wierszy pt. „Lider” został entuzjastycznie przyjęty przez społeczność literacką, zwłaszcza towarzystwo Żydowskiego Instytutu Naukowego. W czasie wojny przebywał w getcie wileńskim, wciąż aktywnie tworząc – wówczas powstał jego najgłośniejszy poemat „Kol Nidrej”, którego tekst z pomocą partyzantów przewieziony został do Moskwy i tam po raz pierwszy opublikowany. Suckewer aktywnie działał w Zjednoczonej Organizacji Partyzanckiej Icchaka Wittenberga oraz w nieformalnej grupie starającej się ratować spuściznę naukową i kulturalną Żydów wileńskich. W getcie zamordowani zostali jego żona i nowo narodzone dziecko. Po likwidacji getta ukrywał się u znajomej Polki, zaś w 1944 roku, dzięki wstawiennictwu rosyjskich artystów, został wywieziony do Moskwy, gdzie na nowo podjął działalność literacką. Po wojnie podczas procesu norymberskiego występował z ramienia ZSRR jako jedyny oskarżyciel żydowski. W 1947 roku wyemigrował do Izraela,. Do swojej śmierci w 2010 roku aktywnie działał w wielu izraelskich organizacjach skupionych wokół zachowania kultury jidysz. W 1966 roku był kandydatem do Literackiej Nagrody Nobla

Zastosowanie w tytule wystawy cytatu z wiersza napisanego w jednym z europejskich gett przez poetę nierozerwalnie związanego z kulturą żydowską jednoznacznie osadza podjęty przez artystkę temat w kontekście Holokaustu.

Wybrany wiersz nie jest przypadkowy, celowo odwołuje się do zestawienia ludzkiej udręki z niezmiennym rytmem przyrody. Śmierć następuje w czasie gwieździstej nocy, co podkreśla obojętność natury na los człowieka i świata. Piękno uosabiane w krajobrazie istnieje zespolone, a jednocześnie zupełnie oderwane od okrucieństw reprezentowanych przez działania gatunku ludzkiego. Wers z poematu Suckewera stanowi zaproszenie do szerszego spojrzenia na proponowaną narrację i zarysowanie problematyki nierozerwalności współistnienia ze sobą różnych form sztuki i wyobraźni plastycznej.

Wystawa Vardy Getzow pt. „Przed obliczem gwiazd Twych białych” prezentowana w pomieszczeniach Fabryki Emalia Oskara Schindlera nie tylko przez przestrzeń ekspozycyjną, ale również przez intencjonalnie wskazaną w instalacji inspirację zielonymi terenami byłego niemieckiego obozu koncentracyjnego Plaszow wyraźnie osadza główny nurt rozważań artystki wokół wydarzeń II wojny światowej, a w szczególności jej wpływu na najbardziej bezbronne ofiary – dzieci.
To pierwsza wystawa plastyczna organizowana przez Muzeum KL Plaszow w Krakowie. Varda Getzow została zaproszona przez Dyrektora Muzeum Krakowa Michała Niezabitowskiego. Artystka przygotowała na obecną wystawę prace, które po raz pierwszy są pokazywane publicznie.

Czarno-biała przestrzeń wystawy skontrastowana jest zieloną tkaniną pokrywającą część powierzchni. W tej instalacji jej  wykorzystane zostały cyfrowe zdjęcia wykonane przez artystkę podczas jej wizyty w Krakowie. Narracja nie zachodzi więc w pustce, ale prezentowana jest w zestawieniu z lokalnym środowiskiem, tworząc wielowymiarowy kontekst. Fotografie powstały w krakowskim ogrodzie botanicznym oraz na terenie miejsca pamięci KL Plaszow. Pierwsza przestrzeń, reprezentująca humanistyczną dbałość o naturę i rozwój i akcentująca wielowiekowe dążenie człowieka do poznania, zestawiona została z zielonym, niemal pustym obszarem dawnego obozu koncentracyjnego. Miejsca o skrajnie różnej historii symbolizujące zupełnie inne ludzkie postawy (szacunek i poznanie vs. śmierć i obojętność) są dla autorki nie tylko reprezentacją historii Krakowa, ale także urzeczywistnieniem idei o przyrodzie występującej w roli świadka, co z kolei stanowi nawiązanie do tytułu samej wystawy i wymowy wiersza Abrahama Suckewera, z którego wers został zaczerpnięty. Zielony dywan zadrukowany zdjęciami zielonych łąk porastających teren dawnego KL Plaszow jest odniesieniem nie tylko do naturalnego cyklu przyrody, który odbywa się niezależnie od toczących się wydarzeń czy ludzkich dramatów, ale także przypomnieniem o ludzkiej skłonności do wypierania trudnej historii. Na ten fakt zwróciła uwagę sama artystka podczas swojego pobytu na terenie miejsca pamięci  i widoku spacerowiczów bezrefleksyjnie odwiedzających tę przestrzeń, cieszących się przyrodą, zapominających bądź zupełnie nieświadomych historii miejsca. Varda umiejętnie zadaje pytania – o ludzką pamięć, zapominanie i związane z tym zagrożenia, powtórzenia pewnych tragedii w przyszłości.

Varda Getzow urodziła się w  Izraelu w 1955 roku Po ukończeniu w 1974 roku Royal Academy of Art w Hadze, a następnie Kalisher School of Painting w Tel Awiwie aktywnie działała przede wszystkim w Izraelu, choć jej głośna ekspresjonistyczna wystawa z 1982 roku Einfach ein Schwein (To tylko Świnia) pokazywana w tel Awiwie i potem w  w Berlinie na długo związała ją z tym ostatnim miastem. Po przeprowadzce do Niemiec Varda Getzow zajęła się trudnymi stosunkami niemiecko-żydowskimi, zaś jej warsztat zaczął ewoluować w stronę subtelniejszych form wyrazu. Roczny pobyt w Londynie, możliwy dzięki stypendium z wydziału kultury Senatu Berlińskiego i Deutscher Akademischer Austauschdienst (DAAD) oraz współpracy z Whitechapel Art Gallery, zainicjowały eksperymenty z obiektami ready-made i instalacjami site-specific co zapoczątkowało zajęcie się tematyką przynależności i wyobcowania, która poprzez tło rodzinne stała się jej bliska. W późniejszych latach w ramach działalności artystyczno-społecznej, kierując się misją przywracania człowieczeństwa bezimiennym ofiarom Holokaustu i chcąc urealnić ich historyczne istnienie i unaocznić ich pamięć, zainicjowała układanie tzw. kamieni pamięci - Stolpersteine - w Cochem i Berlinie.

W twórczości artystki istotne okazują się nie tylko tematy, po które sięga, ale także przestrzenie, które wybiera na swoje wystawy. Jej dzieła prezentowane były nie tylko w licznych muzeach w Izraelu, Berlinie, Londynie, Madrycie czy Łodzi, ale także w telawiwskim centrum handlowym, londyńskim pokoju hotelowym oraz w berlińskiej Nowej Synagodze (w 2001 roku).

Najnowsze prace w ramach jej indywidualnej  wystawy „Przed obliczem gwiazd Twych białych”, inspirowane zielonymi terenami Miejsca Pamięci KL Plaszow, a prezentowane w Fabryce Emalia Oskara Schindlera, nabierają dodatkowego kontekstu poprzez oczywiste nawiązanie do trudnej historii Krakowa.

Wystawę Vardy Getzow pt. „Przed obliczem gwiazd Twych białych” zobaczyć można od 6 października 2022 roku w Fabryce Emalia Oskara Schindlera na ul. Lipowej 4. Kuratorką jest dr Dalia Manor.