Judaika
Trzon kolekcji gromadzonej od 1958 r. stanowią zabytki z zakresu żydowskiej religii, obyczaju i folkloru używane niegdyś w bożnicach i domach w trakcie rozmaitych uroczystości i obrzędów towarzyszących życiu publicznemu, rodzinnemu i prywatnemu. Drugą pod względem ważności częścią kolekcji są obiekty malarstwa, grafiki, rysunku, fotografii i karty pocztowe. Marginalne znaczenie mają jak dotąd zabytki z zakresu historii, druki, rękopisy i archiwalia.
Najcenniejszymi i najefektowniejszymi eksponatami są przedmioty z wyposażenia synagog: tkaniny służące do zasłaniania szafy ołtarzowej, ozdoby Tory i świeczniki synagogalne. Zasłona (parochet) i wieńczący ją lambrekin (kaporet) były nieodzownymi elementami rytualnej dekoracji arki. Jedną z najlepszych tkanin kolekcji jest lambrekin z bordowego aksamitu z haftowaną dekoracją przedstawiającą koronę Tory flankowaną przez lwy i wazony z kwiatami. Ważną część kompozycji tkaniny stanowi inskrypcja hebrajska zawierająca interesujące informacje o przedmiocie i jego donatorach. Dowiadujemy się z niej, że został on darowany w 1770 r. którejś z synagog w Niemczech przez Pesacha (wnuka głównego rabina gminy żydowskiej we Frankfurcie nad Menem) i jego żonę Bajłę (Bellę).
W liczącej się kolekcji judaików nie może zabraknąć przedmiotów należących do rytualnego „ubioru” synagogalnego zwoju Tory: haftowanej sukienki (meil) osłaniającej pergaminowy zwój, korony (keter), pary zwieńczeń (rimmonim), tarczy (tas) i wskaźnika (jad), którym lektor posługuje się w trakcie czytania. Korona dekorująca Torę jest symbolem Mądrości Bożej mającym swe źródło w talmudycznych Przypowieściach Ojców. Wieżyczkowe zwieńczenia drążków bywają nazywane „dzwonkami” z racji podwieszonych do nich dzwoneczków, które dźwięczą podczas przenoszenia zwoju z arki na bimę, gdzie odbywa się jej czytanie. Po hebrajsku zwą się one rimmonim, tzn. granaty. Wzorem dla nich są „jabłka granatu z fioletowej i czerwonej purpury oraz z karmazynu, i dzwonki złote pomiędzy nimi dookoła” z sukni kapłańskiej.
Tarcza (tas) zawieszona na drążkach zwoju jest rodzajem plakiety informującej o tym, na jaką konkretną uroczystość zwój został przygotowany, aby odczytać zeń stosowny fragment tekstu – jest bowiem zaopatrzona w komplet wymiennych tabliczek z nazwami świąt i uroczystości lub nosi nazwę święta trwale wypisaną na jej powierzchni. Charakterystycznymi motywami zdobniczymi tarcz są tablice Dekalogu, korona Tory, wyobrażenie szafy ołtarzowej z umieszczonym wewnątrz zwojem Tory, a także dwie kolumny obramiające pole tarczy, symbolizujące kolumny z przedsionka Świątyni w Jerozolimie. Niekiedy pojawiają się na nich także postacie Mojżesza i Aarona, jak np. na tarczy wykonanej ok. 1800 r. przez wrocławskiego złotnika Gottfrieda Wilhelma Hoenscha.
Muzeum Krakowa (MK) posiada także inne jeszcze tarcze, o wiele mniej efektowne artystycznie, które mają jednak dużą wartość historyczną i obyczajową. Są to skromne plakietki, kształtem zbliżone do kwadratu, górą zamknięte łukiem, mające pośrodku kartusz z hebrajskim napisem, który jest trawestacją modlitwy odmawianej w trakcie obrzędu obrzezania. W napisie wymienione jest imię chłopca i jego ojca (lub matki w przypadku środowisk chasydzkich). Wydaje się, że tarcze te były darami dla synagogi w pierwszą rocznicę obrzędu. Obok tarczy, na zwoju przechowywanym w arce zawiesza się także specjalny wskaźnik, który ułatwia lektorowi śledzenie odczytywanego tekstu Tory. Wodzenie palcem po świętym zwoju jest niedopuszczalne. Typowy wskaźnik ma kształt ręki z realistyczną dłonią i wyprostowanym palcem wskazującym, stąd też jego hebrajska nazwa – jad, czyli „ręka”.
W żydowskiej tradycji dużą rolę odgrywa światło, stąd też ogromna różnorodność świeczników używanych w trakcie ceremoniału synagogalnego i domowego. W zbiorach MK jest kilka egzemplarzy dużych dziewięcioramiennych świeczników chanukowych. Jeden z nich, wykonany w XVII w., znajdował się do wybuchu II wojny światowej w krakowskiej Bożnicy Wysokiej. Inny, wykonany w 1. połowie XIX w., pochodzący z którejś z bożnic w południowej Polsce, zanim trafił do zbiorów muzealnych, był przez pewien czas w zbiorach znanej rodziny malarskiej Kossaków. Bardzo rozpowszechnionym rodzajem chanukowego świecznika jest niewielka lampka oliwna (chanukija) służąca do symbolicznej iluminacji w okresie święta Chanuka, która upamiętnia odnowienie kultu w Świątyni jerozolimskiej w 165 r. p.n.e. Chanukija ma osiem pojemników na oliwę w kształcie rynienek, dzbanuszków lub o formach zoomorficznych i jest zaopatrzona w jeden lub dwa dodatkowe pojemniki na światło pomocnicze (służące do odpalania świateł) umocowane na jej ściankach tylnej lub bocznych. Lampki chanukowe były w każdym żydowskim domu. Wykonywano je z różnych metali i ceramiki. Zachowało się ich wiele w muzealnych zbiorach. W MK są lampki mosiężne z XVIII i XIX w., a także srebrne i platerowane, w większości wykonane w 2. połowie XIX w. w Warszawie, w wytwórniach Pogorzelskiego, Riedla, Szkarłata, Frageta i innych.
Lampkom chanukowym dorównują popularnością szabatowe pojemniki na wonności. Klasyczny pojemnik na wonności ma kształt owalnej lub wielobocznej wieży wspartej na mniej lub bardziej rozbudowanej stopie i zwieńczonej smukłą iglicą, najczęściej z chorągiewką na szczycie. Wykonywano je głównie ze srebra, bardzo chętnie stosując technikę filigranu. W 2. połowie XIX w. rozpowszechniły się pojemniki o innych kształtach, m.in. wzorowanych na najświeższych wynalazkach technicznych, jak np. lokomotywa czy samochód.
Interesującą część kolekcji stanowią przedmioty używane w trakcie uroczystej wieczerzy sederowej rozpoczynającej wiosenne święto Pesach. Do najbardziej charakterystycznych elementów zastawy sederowego stołu należą talerze z sześcioma wyodrębnionymi zagłębieniami na tradycyjne potrawy spożywane w czasie wieczerzy, a także haftowane torebki na trzy placki macy, ściśle związanej z rytuałem święta. W przedwojennej Polsce naczynia sederowe były produkowane w wielu wytwórniach ceramiki, m.in. w Lubyczy Królewskiej, Włocławku i Ćmielowie. Bardzo popularne były też wyroby porcelanowe z Karlsbadu. Najcenniejsze eksponaty w muzealnej kolekcji to dekoracyjne tace sederowe ze srebra. Jedna z nich, wykonana we Lwowie ok. 1806 r., jest ozdobiona repusowaną sceną Wyjścia Izraelitów z Egiptu wzorowaną na ilustracji z tzw. Hagady amsterdamskiej z 1695 r. Jest wśród nich także taca pochodząca najprawdopodobniej z warsztatu znanego złotnika lwowskiego Barucha Dornhelma, z dekoracją nawiązującą do centralnych motywów święta Pesach – postaci Mojżesza i Wyjścia z Egiptu.
Dużą wartość kolekcjonerską mają wszelkie zabytki z zakresu obrzędowości rodzinnej i życia prywatnego, takie jak tradycyjny strój męski (w tym przypadku także rytualny) i kobiecy, biżuteria, amulety, przedmioty z wyposażenia gospodarstwa domowego, rękopisy i druki ulotne dotyczące rozmaitych uroczystości rodzinnych. Należą do nich np. dokumenty odnoszące się do małżeństwa: umowy zaręczynowe, kontrakty małżeńskie i listy rozwodowe. Zachowało się ich w Polsce niewiele, a są niewątpliwie ważnym materiałem obyczajowym i historycznym.
Strój żydowski zbyt późno stał się obiektem zainteresowania zbieraczy, stąd też w kolekcjach judaików w Polsce jest on bardzo ubogo reprezentowany. Nic też dziwnego, że i w zbiorach MK znajdują się tylko niektóre elementy stroju męskiego i kobiecego. Do modlitewnego ubioru należy obszerna bawełniana chusta modlitewna (tałes) z wełny z czarnymi pasami po bokach i frędzlami (cicit) w każdym z czterech rogów. Ozdobą tałesu jest atara, pas ozdobnej pasmanterii o zgeometryzowanych motywach będący rodzajem ozdobnego kołnierza długości ok. 1 m i szerokości ok. 10 cm. W kolekcji znajdują się także męskie nakrycia głowy: powszednie i świąteczne jarmułki i sobotnie czapki obszyte futrem (streimel). Ze stroju kobiecego warte wzmianki są haftowane przodziki, zwane także załóżkami, zasłaniające stan, mocowane tasiemkami na karku i zakładane dolnym, niezdobionym końcem pod spódnicę.
Cenną pozycją w muzealnej kolekcji są amulety metalowe i papierowe z XVIII i XIX w. Wśród metalowych amuletów są okazy z hebrajską literą „H” symbolizującą imię Boga i formułą modlitewną mającą chronić „od uroku” i od chorób, a konkretnie od śmiercionośnego dyfterytu. W Archiwum MK znajduje się także bardzo rzadki papierowy amulet dla ochrony położnicy i jej nowonarodzonych dzieci przed żeńskim demonem Lilit wykonany w 1832 r. przez Markusa Donatha z Nitry.
Istotną częścią kolekcji jest wreszcie ikonografia dzielnicy żydowskiej na krakowskim Kazimierzu, sceny rodzajowe i portrety Żydów w malarstwie, grafice i fotografii. Do najciekawszych prac malarskich należą obrazy Samuela Hirszenberga, Artura Markowicza, Leona Lewkowicza, Marcina E. Gottlieba, Wacława Koniuszki i Józefa Mehoffera, grafiki Wilhelma Wachtla, Lazara Krestina i Ilii Schora.
W liczącej się kolekcji judaików nie może zabraknąć przedmiotów należących do rytualnego „ubioru” synagogalnego zwoju Tory: haftowanej sukienki (meil) osłaniającej pergaminowy zwój, korony (keter), pary zwieńczeń (rimmonim), tarczy (tas) i wskaźnika (jad), którym lektor posługuje się w trakcie czytania. Korona dekorująca Torę jest symbolem Mądrości Bożej mającym swe źródło w talmudycznych Przypowieściach Ojców. Wieżyczkowe zwieńczenia drążków bywają nazywane „dzwonkami” z racji podwieszonych do nich dzwoneczków, które dźwięczą podczas przenoszenia zwoju z arki na bimę, gdzie odbywa się jej czytanie. Po hebrajsku zwą się one rimmonim, tzn. granaty. Wzorem dla nich są „jabłka granatu z fioletowej i czerwonej purpury oraz z karmazynu, i dzwonki złote pomiędzy nimi dookoła” z sukni kapłańskiej.
Tarcza (tas) zawieszona na drążkach zwoju jest rodzajem plakiety informującej o tym, na jaką konkretną uroczystość zwój został przygotowany, aby odczytać zeń stosowny fragment tekstu – jest bowiem zaopatrzona w komplet wymiennych tabliczek z nazwami świąt i uroczystości lub nosi nazwę święta trwale wypisaną na jej powierzchni. Charakterystycznymi motywami zdobniczymi tarcz są tablice Dekalogu, korona Tory, wyobrażenie szafy ołtarzowej z umieszczonym wewnątrz zwojem Tory, a także dwie kolumny obramiające pole tarczy, symbolizujące kolumny z przedsionka Świątyni w Jerozolimie. Niekiedy pojawiają się na nich także postacie Mojżesza i Aarona, jak np. na tarczy wykonanej ok. 1800 r. przez wrocławskiego złotnika Gottfrieda Wilhelma Hoenscha.
Muzeum Krakowa (MK) posiada także inne jeszcze tarcze, o wiele mniej efektowne artystycznie, które mają jednak dużą wartość historyczną i obyczajową. Są to skromne plakietki, kształtem zbliżone do kwadratu, górą zamknięte łukiem, mające pośrodku kartusz z hebrajskim napisem, który jest trawestacją modlitwy odmawianej w trakcie obrzędu obrzezania. W napisie wymienione jest imię chłopca i jego ojca (lub matki w przypadku środowisk chasydzkich). Wydaje się, że tarcze te były darami dla synagogi w pierwszą rocznicę obrzędu. Obok tarczy, na zwoju przechowywanym w arce zawiesza się także specjalny wskaźnik, który ułatwia lektorowi śledzenie odczytywanego tekstu Tory. Wodzenie palcem po świętym zwoju jest niedopuszczalne. Typowy wskaźnik ma kształt ręki z realistyczną dłonią i wyprostowanym palcem wskazującym, stąd też jego hebrajska nazwa – jad, czyli „ręka”.
W żydowskiej tradycji dużą rolę odgrywa światło, stąd też ogromna różnorodność świeczników używanych w trakcie ceremoniału synagogalnego i domowego. W zbiorach MK jest kilka egzemplarzy dużych dziewięcioramiennych świeczników chanukowych. Jeden z nich, wykonany w XVII w., znajdował się do wybuchu II wojny światowej w krakowskiej Bożnicy Wysokiej. Inny, wykonany w 1. połowie XIX w., pochodzący z którejś z bożnic w południowej Polsce, zanim trafił do zbiorów muzealnych, był przez pewien czas w zbiorach znanej rodziny malarskiej Kossaków. Bardzo rozpowszechnionym rodzajem chanukowego świecznika jest niewielka lampka oliwna (chanukija) służąca do symbolicznej iluminacji w okresie święta Chanuka, która upamiętnia odnowienie kultu w Świątyni jerozolimskiej w 165 r. p.n.e. Chanukija ma osiem pojemników na oliwę w kształcie rynienek, dzbanuszków lub o formach zoomorficznych i jest zaopatrzona w jeden lub dwa dodatkowe pojemniki na światło pomocnicze (służące do odpalania świateł) umocowane na jej ściankach tylnej lub bocznych. Lampki chanukowe były w każdym żydowskim domu. Wykonywano je z różnych metali i ceramiki. Zachowało się ich wiele w muzealnych zbiorach. W MK są lampki mosiężne z XVIII i XIX w., a także srebrne i platerowane, w większości wykonane w 2. połowie XIX w. w Warszawie, w wytwórniach Pogorzelskiego, Riedla, Szkarłata, Frageta i innych.
Lampkom chanukowym dorównują popularnością szabatowe pojemniki na wonności. Klasyczny pojemnik na wonności ma kształt owalnej lub wielobocznej wieży wspartej na mniej lub bardziej rozbudowanej stopie i zwieńczonej smukłą iglicą, najczęściej z chorągiewką na szczycie. Wykonywano je głównie ze srebra, bardzo chętnie stosując technikę filigranu. W 2. połowie XIX w. rozpowszechniły się pojemniki o innych kształtach, m.in. wzorowanych na najświeższych wynalazkach technicznych, jak np. lokomotywa czy samochód.
Interesującą część kolekcji stanowią przedmioty używane w trakcie uroczystej wieczerzy sederowej rozpoczynającej wiosenne święto Pesach. Do najbardziej charakterystycznych elementów zastawy sederowego stołu należą talerze z sześcioma wyodrębnionymi zagłębieniami na tradycyjne potrawy spożywane w czasie wieczerzy, a także haftowane torebki na trzy placki macy, ściśle związanej z rytuałem święta. W przedwojennej Polsce naczynia sederowe były produkowane w wielu wytwórniach ceramiki, m.in. w Lubyczy Królewskiej, Włocławku i Ćmielowie. Bardzo popularne były też wyroby porcelanowe z Karlsbadu. Najcenniejsze eksponaty w muzealnej kolekcji to dekoracyjne tace sederowe ze srebra. Jedna z nich, wykonana we Lwowie ok. 1806 r., jest ozdobiona repusowaną sceną Wyjścia Izraelitów z Egiptu wzorowaną na ilustracji z tzw. Hagady amsterdamskiej z 1695 r. Jest wśród nich także taca pochodząca najprawdopodobniej z warsztatu znanego złotnika lwowskiego Barucha Dornhelma, z dekoracją nawiązującą do centralnych motywów święta Pesach – postaci Mojżesza i Wyjścia z Egiptu.
Dużą wartość kolekcjonerską mają wszelkie zabytki z zakresu obrzędowości rodzinnej i życia prywatnego, takie jak tradycyjny strój męski (w tym przypadku także rytualny) i kobiecy, biżuteria, amulety, przedmioty z wyposażenia gospodarstwa domowego, rękopisy i druki ulotne dotyczące rozmaitych uroczystości rodzinnych. Należą do nich np. dokumenty odnoszące się do małżeństwa: umowy zaręczynowe, kontrakty małżeńskie i listy rozwodowe. Zachowało się ich w Polsce niewiele, a są niewątpliwie ważnym materiałem obyczajowym i historycznym.
Strój żydowski zbyt późno stał się obiektem zainteresowania zbieraczy, stąd też w kolekcjach judaików w Polsce jest on bardzo ubogo reprezentowany. Nic też dziwnego, że i w zbiorach MK znajdują się tylko niektóre elementy stroju męskiego i kobiecego. Do modlitewnego ubioru należy obszerna bawełniana chusta modlitewna (tałes) z wełny z czarnymi pasami po bokach i frędzlami (cicit) w każdym z czterech rogów. Ozdobą tałesu jest atara, pas ozdobnej pasmanterii o zgeometryzowanych motywach będący rodzajem ozdobnego kołnierza długości ok. 1 m i szerokości ok. 10 cm. W kolekcji znajdują się także męskie nakrycia głowy: powszednie i świąteczne jarmułki i sobotnie czapki obszyte futrem (streimel). Ze stroju kobiecego warte wzmianki są haftowane przodziki, zwane także załóżkami, zasłaniające stan, mocowane tasiemkami na karku i zakładane dolnym, niezdobionym końcem pod spódnicę.
Cenną pozycją w muzealnej kolekcji są amulety metalowe i papierowe z XVIII i XIX w. Wśród metalowych amuletów są okazy z hebrajską literą „H” symbolizującą imię Boga i formułą modlitewną mającą chronić „od uroku” i od chorób, a konkretnie od śmiercionośnego dyfterytu. W Archiwum MK znajduje się także bardzo rzadki papierowy amulet dla ochrony położnicy i jej nowonarodzonych dzieci przed żeńskim demonem Lilit wykonany w 1832 r. przez Markusa Donatha z Nitry.
Istotną częścią kolekcji jest wreszcie ikonografia dzielnicy żydowskiej na krakowskim Kazimierzu, sceny rodzajowe i portrety Żydów w malarstwie, grafice i fotografii. Do najciekawszych prac malarskich należą obrazy Samuela Hirszenberga, Artura Markowicza, Leona Lewkowicza, Marcina E. Gottlieba, Wacława Koniuszki i Józefa Mehoffera, grafiki Wilhelma Wachtla, Lazara Krestina i Ilii Schora.
