Krzysztofory. Zeszyty Naukowe nr 38

Scenariusz upamiętnienia na terenie miejsca pamięci KL Plaszow – prezentacja założeń

Informacje o autorce: historyk, kustosz, pełnomocnik dyrektora ds. zarzadzania, Muzeum – Miejsce Pamięci KL Plaszow w Krakowie. Niemiecki nazistowski obóz pracy i obóz koncentracyjny (1942–1945) (w organizacji), https://orcid.org/0000-0002-7916-2162

Abstrakt: W artykule zaprezentowano koncepcję upamiętnienia terenu byłego niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Plaszow w Krakowie. Przedstawiono historię powstania projektu architektonicznego autorstwa Grupy Projektowej Proxima sp. z o.o. oraz przyczyny jego późniejszej modyfikacji. Zrekapitulowano główne założenia nowego scenariusza upamiętnienia, powstałego w 2018 roku w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa (obecnie Muzeum Krakowa). W scenariuszu wymieniono i opisano poszczególne elementy składowe upamiętnienia: teren poobozowy wraz z reliktami cmentarzy żydowskich i miejscami straceń oraz masowych grobów, objęty ochroną konserwatorską Szary Dom, budynek administracyjny cmentarza gminy żydowskiej, w czasie wojny służący administracji obozu, Memoriał – główny budynek wystawowy, oraz Centrum Edukacyjne. Artykuł zawiera także podstawowe dane na temat założeń wystaw stałych w Memoriale i Szarym Domu oraz koncepcji pomnika dźwiękowego KL Plaszow. Prezentacja założeń upamiętnienia na terenie KL Plaszow ma charakter przede wszystkim informacyjny, służy upowszechnieniu wiedzy na temat KL Plaszow i pamięci o ofiarach obozu.

Słowa kluczowe: obóz koncentracyjny, KL Plaszow, muzeum, miejsce pamięci, Zagłada, upamiętnienie, teren poobozowy

doi.org/10.32030/KRZY.2020.01

Archeologia nadmiaru. Podsumowanie wyników badań archeologicznych KL Plaszow z lat 2016–2019

Informacje o autorze: archeolog, główny inwentaryzator, Muzeum – Miejsce Pamięci KL Plaszow w Krakowie. Niemiecki nazistowski obóz pracy i obóz koncentracyjny (1942–1945) (w organizacji), https://orcid.org/0000-0002-4887-1310

Abstrakt: W trakcie prac nad opracowaniem scenariusza upamiętnienia KL Plaszow w latach 2016–2019 zrealizowano projekt rozpoznania archeologicznego terenu poobozowego. Celem artykułu jest przedstawienie podsumowania ich wyników oraz nakreślenie szerszej refleksji dotyczącej badań w XX wieku. Autor charakteryzuje prace zrealizowane na terenie byłego KL Plaszow jako swoiste studium archeologii nadmiaru, które wiąże się z koniecznością dookreślenia pola badawczego w sposób precyzyjny oraz osadzenia go w szerszym kontekście naukowym i społecznym. Zaczyn rozważań stanowi film Andrzeja Brzozowskiego Archeologia, zrealizowany w 1967 roku podczas pionierskich badań archeologicznych na terenie KL Auschwitz. Omówione zostały problemy zbudowania spójnej definicji archeologii poświęconej badaniom pozostałości XX wieku, a także jej związki z tzw. trudnym dziedzictwem i jego społecznym rozumieniem. W dalszej części pracy przedstawiono główne założenia realizowanego projektu i bazę źródeł historycznych dotyczących KL Plaszow. Następnie scharakteryzowano kolejno etapy badań, obejmujące prace dokumentacyjne i inwentaryzacyjne, prospekcję terenową z użyciem metod geofizycznych, badania powierzchniowe oraz wykopaliska archeologiczne. W ostatniej części pracy przygotowano szkic dotyczący analizy zabytków ruchomych pozyskanych podczas badań. Poczynione uwagi – oprócz klasycznych odniesień z warsztatu prac archeologa – wzbogacono o uwagi poczynione z perspektywy muzealnika. Kontynuację tych rozważań przeprowadzono również w końcowej części pracy, gdzie skupiono się na problemie materialności źródeł archeologicznych i ich znaczeniu.

Słowa kluczowe: archeologia współczesnej przeszłości, archeologia współczesności, trudne dziedzictwo, miejsce pamięci, KL Plaszow

doi.org/10.32030/KRZY.2020.02

Cmentarze żydowskie w Podgórzu. Zarys problematyki badań

Informacje o autorze*: archeolog, główny inwentaryzator, Muzeum – Miejsce Pamięci KL Plaszow w Krakowie. Niemiecki nazistowski obóz pracy i obóz koncentracyjny (1942–1945) (w organizacji), https://orcid.org/0000-0002-4887-1310

Informacje o autorze**: specjalista ds. prawa żydowskiego w dziedzinie cmentarzy i pochówków, Komisja Rabiniczna ds. Cmentarzy Żydowskich w Polsce, https://orcid.org/0000-0001-6367-0130

Abstrakt: Podczas II wojny światowej większość cmentarzy żydowskich w Polsce została zniszczona. Dotyczy to również dwóch krakowskich nekropoli zlokalizowanych w Podgórzu – cmentarza przy ulicy Jerozolimskiej (starego), założonego przez Żydów podgórskich w 1887 roku, oraz cmentarza przy ulicy Abrahama (nowego), powstałego z inicjatywy Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie i otwartego w 1932 roku. W latach 1942–1945 w miejscu obu nekropoli funkcjonował obóz pracy przymusowej, a następnie koncentracyjny Plaszow. Jak dotąd historia cmentarzy nie stanowiła przedmiotu odrębnego opracowania, dlatego też celem artykułu jest przedstawienie najważniejszych ustaleń dotyczących historii, zmian przestrzennych oraz stanu zachowania nekropoli. W pracy wykorzystano materiały źródłowe, takie jak relacje źródłowe, materiały wizualne w formie zdjęć tradycyjnych i lotniczych, rysunki, plany, mapy oraz dokumenty historyczne. Dzięki nim wydzielono trzy główne etapy funkcjonowania obu cmentarzy, których opis znalazł odzwierciedlenie w strukturze pracy. W pierwszej części artykułu omówiono okres przedwojenny. Zrekonstruowano proces powiększania starego cmentarza oraz scharakteryzowano istniejące budynki. Przeanalizowano również dokumenty dotyczące pochówków (księga zmarłych). Zbadano także materiały dotyczące nowego cmentarza, a zwłaszcza przebiegu procesu inwestycyjnego. Szczególną uwagę poświęcono trójwymiarowym rekonstrukcjom hali przedpogrzebowej. W kolejnej części omówiono okres II wojny światowej, obejmujący takie wydarzenia, jak zamknięcie starego cmentarza, dewastacja obu nekropoli, masowe egzekucje. Przeanalizowano zmiany przestrzenne dotyczące budowy baraków na gruntach cmentarnych oraz celowego niszczenia cmentarzy. W ostatniej części opisano dążenia do zachowania terenów cmentarzy jako przestrzeni o szczególnym znaczeniu kulturowym, próby ich ochrony, wpisania w idee upamiętnienia, a także prowadzone badania inwentaryzacyjne i archeologiczne. W podsumowaniu przedstawiono perspektywę koniecznych prac i możliwości dalszych badań.

Słowa kluczowe: judaizm, II wojna światowa, cmentarze żydowskie, Podgórze, KL Plaszow

doi.org/10.32030/KRZY.2020.03

Szary Dom w kontekście badań interdyscyplinarnych

Informacje o autorze*: archeolog, główny inwentaryzator, Muzeum – Miejsce Pamięci KL Plaszow w Krakowie. Niemiecki nazistowski obóz pracy i obóz koncentracyjny (1942–1945) (w organizacji), https://orcid.org/0000-0002-4887-1310

Informacje o autorze**: kierownik Działu Administracji i Inwestycji, Muzeum – Miejsce Pamięci KL Plaszow w Krakowie. Niemiecki nazistowski obóz pracy i obóz koncentracyjny (1942–1945) (w organizacji), https://orcid.org/0000-0003-3070-0510

Abstrakt: Tematem wielokrotnie poruszanym podczas prac nad scenariuszem upamiętnienia KL Plaszow jest doświadczenie pustki. W przestrzeni poobozowej przetrwały nieliczne ślady przeszłości; są to rozmaite przekształcenia terenu, relikty architektoniczne cmentarzy żydowskich oraz obozowych budynków, a także pozostałości infrastruktury obozowej. Wyjątek stanowi jedyny budynek zachowany w obrębie upamiętnienia – Szary Dom. Celem artykułu jest przedstawienie przemian architektonicznych i funkcjonalnych obiektu, rekonstruowanych na podstawie badań prowadzonych podczas prac nad scenariuszem. Całość pracy wzbogacono o refleksje dotyczące roli Szarego Domu jako części Muzeum – Miejsca Pamięci KL Plaszow. Artykuł podzielono na dwie części. W pierwszej chronologicznie omówiono przemiany funkcjonalne i zmiany architektoniczne budynku. W tym celu wykorzystano rezultaty kwerendy źródłowej obejmującej materiały wizualne, takie jak plany, fotografie czy rysunki. Całość wzbogacono o analizę relacji świadków i dokumenty powojenne. Na tej podstawie wyróżniono trzy etapy funkcjonowania budynku. Pierwszy z nich obejmował okres od jego powstania jako części kompleksu nowego cmentarza żydowskiego, powstałego w Podgórzu z inicjatywy Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie. Projekt przygotował Adolf Siódmak (1879–1944). Budynek miał stanowić siedzibę administracji cmentarza i mieścił mieszkania pracowników oraz siedzibę bractwa pogrzebowego Chewra Kadisza. Zapewne już podczas wstępnych prac przy budowie obozu wykonano również przebudowę samego budynku – adaptowano poddasze przez dodanie lukarn oraz zamurowano loggie od strony zachodniej. Od sierpnia 1943 roku w piwnicach Szarego Domu znajdował się areszt z celami ogólnymi oraz tzw. stójkami (bunkry, niem. Stehenbunker). W areszcie przetrzymywano więźniów odbywających kary regulaminowe oraz osoby przywiezione do obozu z zewnątrz, w tym oczekujące na egzekucję. W chwili zajęcia terenu przez wojska sowieckie Szary Dom był ponownie wykorzystywany na podobne cele: jako wewnętrzne więzienie. Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku budynek adaptowano na mieszkania. Przebudowano wówczas częściowo wnętrza i piwnice oraz dobudowano balkony nad głównym wejściem (usunięte po 2010 roku). Budynek pełnił funkcje mieszkalna do 2017 roku. W drugiej części artykułu omówiono wyniki prac dokumentacyjnych i inwentaryzacyjnych, badań architektoniczno-konserwatorskich i archeologicznych prowadzonych w Szarym Domu i jego najbliższym otoczeniu od 2017 roku. Wskazano autentyczne pozostałości budynku, jego formę i relikty. W dalszej części omówiono metody i wyniki prac inwetaryzacyjnych, które skupiały się na udokumentowaniu napisów, rysunków i inskrypcji zachowanych w celach aresztu znajdującego się w budynku. W zakończeniu przedstawiono założenia dotyczące funkcji Szarego Domu jako części planowanego upamiętnienia. Artykuł uzupełniony jest przez aneks, gdzie w tabeli przedstawiono wyniki badań dokumentacyjnych w piwnicach aresztu.

Słowa kluczowe: architektura, Pogórze, cmentarze żydowskie, KL Plaszow, Szary Dom

doi.org/10.32030/KRZY.2020.04

Opracowanie metrycznego planu niemieckiego nazistowskiego obozu pracy i koncentracyjnego Plaszow z wykorzystaniem archiwalnych zdjęć lotniczych i relacji świadków

Informacje o autorze: dr inż., Zakład Fotogrametrii, Teledetekcji i Systemów Informacji Przestrzennej, Wydział Geodezji i Kartografii, Politechnika Warszawska, https://orcid.org/0000-0002-6316-8084

Abstrakt: Po ponad 70 latach od zakończenia II wojny światowej zniknęły ślady obozów w całej Europie. Niektóre z nich zostały upamiętnione, jednak inne poddały się m.in. sukcesji wtórnej zbiorowisk roślinnych lub zabudowie. Ślady wielu z nich zaginęły na zawsze. Zachowały się jedynie materiały archiwalne, takie jak plany, mapy, zdjęcia lotnicze czy wspomnienia ocalałych. W artykule omówiono proces opracowania metrycznego planu niemieckiego nazistowskiego obozu pracy i koncentracyjnego Plaszow oraz analiz przestrzenno-czasowych z wykorzystaniem archiwalnych zdjęć lotniczych i relacji świadków. Opracowane plany oraz wyniki analiz umożliwiają wyznaczenie w terenie obszarów, które powinny zostać objęte w przyszłości ochroną i ułatwią planowane upamiętnienie obozu.

Słowa kluczowe: obóz koncentracyjny, obóz pracy, Plaszow, archiwalne zdjęcia lotnicze, relacje świadków, topografia obozowa, Holokaust, interpretacja zdjęć lotniczych

doi.org/10.32030/KRZY.2020.05

Fotografie z KL Plaszow

Informacje o autorce: kulturoznawczyni, specjalistka ds. promocji i edukacji, Muzeum – Miejsce Pamięci KL Plaszow w Krakowie. Niemiecki nazistowski obóz pracy i obóz koncentracyjny (1942–1945) (w organizacji), https://orcid.org/0000-0003-1449-1878

Abstrakt: Artykuł jest pionierską próbą usystematyzowania wiedzy na temat fotografii, które zostały wykonane w latach 1942–1943 na terenie niemieckiego nazistowskiego obozu pracy i koncentracyjnego Plaszow. Starano się udzielić odpowiedzi na następujące pytania: ile zdjęć wykonano na terenie obozu Plaszow w czasie jego istnienia, kim byli ich autorzy, w jakich zasobach obecnie się znajdują i jakimi drogami trafiły do archiwów ich obecnych dysponentów. Metoda pracy była analiza ilościowa i jakościowa zachowanego materiału zdjęciowego. Przeprowadzono zarówno kwerendy osobiste, jak i zdalne, badając zasoby instytucji, zbiory prywatne oraz źródła internetowe i wideo. Analizowano dokumenty archiwalne, publikacje związane z poruszaną tematyką, a także posługiwano się wywiadami przeprowadzanymi na potrzeby niniejszego opracowania. W efekcie procesu badawczego uzyskano następujące informacje: do 2020 roku zachowało się 249 zdjęć wykonanych na terenie ZAL/KL Plaszow, które znajdują się przede wszystkim w zasobach sześciu dysponentów: Instytutu Pamięci Narodowej, Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie, Instytutu Jad wa-Szem, Żydowskiego Instytutu Historycznego, Muzeum Bojowników Getta oraz Moniki Hertwig, córki komendanta obozu. Założono na podstawie dostępnych źródeł, że autorami fotografii mogło być przynajmniej pięć osób: Rajmund Titsch, Amon Göth, Ruth Kalder i dwóch członków załogi obozu (SS-man i wachman). Prześledzone zostały również procesy pozyskiwania fotografii przez ich obecnych dysponentów. Artykuł porządkuje posiadaną wiedzę na temat zdjęć wykonanych w ZAL/KL Plaszow oraz wskazuje kierunki przyszłych badań nad tą tematyką.

Słowa kluczowe: obóz pracy, obóz koncentracyjny Plaszow, fotografia, negatyw, kolekcja, archiwum, autor, donator, dysponent, sygnowanie

doi.org/10.32030/KRZY.2020.06

Wybrane formy kolaboracji w KL Plaszow. Charakterystyka zjawiska

Informacje o autorce: dr, historyk, Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, https://orcid.org/0000-0001-8104-407X

Abstrakt: W artykule omówiono wybrane formy kolaboracji na terenie niemieckiego obozu Plaszow. Praca składa się z części teoretycznej i badawczej. W pierwszej przedstawiono aktualny stan badań oraz dokonano analizy terminologii i interpretacji takich pojęć, jak kolaboracja i zdrada, przy jednoczesnym uwzględnieniu ich kategorii i kontekstów. Następnie przytoczono historię osób podejrzewanych o kolaborację z okupantem na terenie obozu nie tylko przez współwięźniów, ale także przez konspirację, a następnie powojenny wymiar sprawiedliwości. Zarzut ten stawiano głównie więźniom funkcyjnym (kapo, blokowy, porządkowy) oraz osobom powszechnie uznawanym – słusznie lub domniemanie – za konfidentów lub donosicieli. Przybliżono w tym celu postawy i zachowania wybranych więźniów, w szczególności tych, wobec których po wojnie krakowska prokuratura Specjalnego Sadu Karnego i Sądu Okręgowego prowadziła dochodzenia. Zapadały w tej sprawie różne wyroki, od uniewinniających po kary śmierci.

Słowa kluczowe: KL Plaszow, kolaboracja, II wojna światowa, obozy koncentracyjne, zdrada, więźniowie funkcyjni, Holokaust

doi.org/10.32030/KRZY.2020.07

Relacje więźniów Kabla zebrane przez Wojewódzką Żydowską Komisję Historyczną w Krakowie w kontekście metodologii dokumentowania Zagłady w latach 1944–1949

Informacje o autorze: dr, literaturoznawca, Accenture Polska,
https://orcid.org/0000-0002-0014-2506

Abstrakt: Wychodząc od zarysowania początku historiografii Zagłady w drugiej połowie lat czterdziestych XX wieku, przywołuję losy żydowskich komisji historycznych w kontekście działalności polskich instytucji dokumentujących Zagładę po wojnie. Opisując historię Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej, a następnie skupiając uwagę na jednym z jej najaktywniejszych oddziałów – Wojewódzkiej Żydowskiej Komisji Historycznej w Krakowie – przechodzę do charakterystyki funkcji protokolanta tejże instytucji, a także metodologii badań prowadzonych przez zbieraczy WZKH. W części analitycznej powołuję się na relacje więźniów podobozu płaszowskiego utworzonego przy Krakowskiej Fabryce Kabli (opisuję pokrótce losy tego dziś rzadko omawianego miejsca), na podstawie których prowadzę rozważania dotyczące formalnych granic świadectwa, skupiając się głównie na jego specyfice. W zakończeniu tekstu nakreślam problemy badawcze, z jakimi mierzyli się pracownicy komisji historycznych tuż po wojnie, a także zwracam uwagę na trudności w pracy z tym rodzajem świadectwa.

Słowa kluczowe: historiografa Zagłady, Centralna Żydowska Komisja Historyczna, zbieracz żydowskiej komisji historycznej, protokolant żydowskiej komisji historycznej, dokumentowanie Zagłady, relacja, świadectwo historyczne, Krakowska Fabryka Kabli (Kabel)

doi.org/10.32030/KRZY.2020.08

O edukacji aksjologicznej na terenie byłego KL Plaszow

Informacje o autorze*: dr hab., prof. UJ, socjolog, Instytut Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego; prezes zarządu Instytutu Terapii i Edukacji Społecznej – Stowarzyszenie, https://orcid.org/0000-0001-5714-6842

Informacje o autorce**: mgr, socjolog, Instytut Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego; wiceprezes zarządu Instytutu Terapii i Edukacji Społecznej – Stowarzyszenie, https://orcid.org/0000-0001-9371-3197

Informacje o autorce***: mgr, socjolog, Instytut Terapii i Edukacji Społecznej – Stowarzyszenie, https://orcid.org/0000-0002-1030-6914

Abstrakt: Celem artykułu jest przedstawienie projektu edukacji aksjologicznej prowadzonej na terenie byłego obozu pracy i obozu koncentracyjnego Plaszow. Znaczenie prowadzonych działań edukacyjnych polega na zdobywaniu wiedzy o trudnej, lokalnej historii Zagłady przez konfrontację z przestrzenią byłego obozu oraz reliktami przeszłości. Edukacja aksjologiczna nie tylko pobudza świadomość historyczną zbrodni totalitarnych i pamięć o nich w wymiarze społecznym oraz moralnym, ale zarazem – co jawi się jako najistotniejsze – jest podejściem wspierającym osobowy rozwój człowieka.

Słowa kluczowe: edukacja aksjologiczna, pamięć, trudne dziedzictwo, KL Plaszow

doi.org/10.32030/KRZY.2020.09

O aspektach muzealniczych i konsekwencjach badań archeologicznych w miejscach poobozowych – aspekty warsztatowe, etyczne, społeczne

Informacje o autorce: archeolog, menedżer kultury, kierownik Działu Zbiorów, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, https://orcid.org/0000-0002-7587-4883

Abstrakt: O archeologii w miejscach pamięci na terenach byłych niemieckich nazistowskich obozów zagłady i koncentracyjnych pisze się coraz więcej. Archeologia na dobre weszła ze swoją metodologią w obszary współczesności. Jak badać miejsca, w których historia o milionach ofiar jest wciąż żywa? Jakie konsekwencje muzealnicze niosą za sobą kolejne wykopaliska? Co z pozyskanym materiałem masowym? W niniejszym artykule pojawiają się zagadnienia będące obecnie przedmiotem dyskusji w gronie zarówno archeologów, historyków, muzealników, jak i przedstawicieli grup wyznaniowo-religijnych. Problem prowadzenia prac ziemnych w przestrzeniach poobozowych jest złożony. Rozważając konieczność działań w gruncie, musimy brać pod uwagę wymiar społeczny, etyczny naszych decyzji. Poruszanie się w obrębie miejsca będącego jednocześnie cmentarzem i symbolem nakłada dużą odpowiedzialność i wymaga ścisłego określenia zakresu i sposobu ewentualnej ingerencji. Zachowanie autentyzmu, który w kontekście odchodzenia ostatnich świadków przerażających wydarzeń historycznych staje się wartością bezcenna, powinno stanowić absolutny priorytet. Znalezienie złotego środka, idealnego balansu między tym, co i w jakiej formie zachować, a koniecznością przeprowadzania bieżących działań zabezpieczających, wymagających przecież ingerencji, jest dużym wyzwaniem. Wspólne wypracowanie właściwych wzorców działania dla instytucji martyrologicznych wydaje się jedynym słusznym kierunkiem i, być może, dzięki dialogowi uda się w przyszłości stworzyć kanon norm, który pozwoli zarówno zachować autentyzm, jak i prowadzić działania wymagające wsparcia archeologów.

Słowa kluczowe: archeologia zagłady, muzealnictwo, zabytki martyrologiczne, zabezpieczanie, etyka, wykopaliska, obóz koncentracyjny

doi.org/10.32030/KRZY.2020.10

KL Plaszow – pomiędzy historią a polityką pamięci

Informacje o autorce: historyk, adiunkt w Aptece pod Orłem, oddziale Muzeum Krakowa, https://orcid.org/0000-0002-6975-8341

Abstrakt: Celem artykułu jest prześledzenie, w jaki sposób historia obozu Plaszow była prezentowana na łamach prasy konspiracyjnej, w opracowaniach naukowych, publikacjach popularnonaukowych oraz w powojennych artykułach krakowskiej prasy. Przedział czasowy artykułu obejmuje okres od 1943 do 2016 roku. Przez wiele lat w różnego rodzaju tekstach pojawiały się błędne informacje na temat dziejów ZAL/KL Plaszow. Podawano zróżnicowane dane dotyczące liczby zamordowanych, narodowości ofiar, funkcji obozu. Błędnie wskazywano jego umiejscowienie. Niektóre fałszywe przekazy tworzono jeszcze w czasie wojny na łamach prasy konspiracyjnej i powielano je w późniejszym okresie. Inne związane były bardzo silnie z nowymi tendencjami w piśmiennictwie historycznym, na które ogromny wpływ wywarła polityka historyczna okresu PRL-u. Zaprezentowanie narracji stworzonej wokół tego miejsca od końca wojny do czasów współczesnych daje odpowiedź na pytanie, jaką wiedzą dysponowano na temat obozu. Może się także przyczynić się do wyjaśnienia pochodzenia pewnych błędnych przekonań. Omówienie dziejów ZAL/KL Plaszow w tym aspekcie pozwoli również lepiej zrozumieć powojenne dylematy związane z upamiętnieniem miejsca po dawnym obozie oraz genezę poszczególnych upamiętnień znajdujących się na jego obszarze.

Słowa kluczowe: II wojna światowa, obóz Plaszow, obozy koncentracyjne, obozy pracy przymusowej, Zagłada, Żydzi w Krakowie, upamiętnienie, historia powojenna, piśmiennictwo naukowe, prasa

doi.org/10.32030/KRZY.2020.11

Relikty, walka o interpretacje i nadawanie sensu. Były KL Flossenbürg: przykładowa (post)historia

Informacje o autorze: dr, historyk, dyrektor KZ-Gedenkstätte Flossenbürg, dyrektor założycielski Zentrum Erinnerungskultur der Universität Regensburg (Centrum Studiów nad Kulturą Pamięci na Uniwersytecie w Ratyzbonie), https://orcid.org/0000-0001-5065-1483

Abstrakt: Nazwa Flossenbürg przez dziesięciolecia przywodziła na myśl symboliczną, opustoszałą przestrzeń po zapomnianym obozie koncentracyjnym, podobnie jak nazwa Płaszów. Doszło do tego, mimo że tuż po zakończeniu wojny polscy dipisi z Flossenbürga zaprojektowali i stworzyli jedno z pierwszych w Europie miejsc pamięci na terenie byłego obozu koncentracyjnego. W artykule opisano złożoną historię pamięci, zapomnienia i ponownego odkrycia obozu koncentracyjnego Flossenbürg. Główną rolę odgrywają w niej liczne podmioty zaangażowane w odtwarzanie dziejów tego miejsca: byli więźniowie i ich stowarzyszenia, sponsorzy ze swoim nastawieniem narodowym i kulturowym, instytucje państwowe prowadzące politykę historyczną i wreszcie sami mieszkańcy miejscowości Flossenbürg. W kontekście tej zarówno przykładowej, typowej, jak i szczególnej historii pamięci omówiono także (samo)krytycznie założenia, priorytety oraz problemy 25-letniego procesu ponownego odkrywania i tworzenia europejskiego miejsca pamięci Flossenbürg, projektu, w którym uczestniczył sam autor. Przedstawiona koncepcja nie stanowi recepty na zachowanie pozostałości dawnego obozu koncentracyjnego, miejsca z kilkudziesięcioletnią historia. To raczej argument za pojmowaniem pamięci jako ciągłego procesu, za traktowaniem pozostałości byłego obozu koncentracyjnego jako „nigdy niegotowego” pomnika – efektu licznych przemyśleń i doświadczeń.

Słowa kluczowe: obóz koncentracyjny, miejsce pamięci, muzeum, upamiętnianie, Zagłada, KZ-Gedenkstätte Flossenbürg

doi.org/10.32030/KRZY.2020.12

uGruntowana pamięć

Informacje o autorce: dr hab., prof. UJ, polonistka i kulturoznawczyni, Katedra Antropologii Literatury i Badań Kulturowych, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, https://orcid.org/0000-0001-7647-2002

Abstrakt: Artykuł jest propozycją rozumienia terenów poobozowych, w tym zwłaszcza takich, które nie uległy muzealizacji, jako złożonych wspólnot: ludzkich i pozaludzkich. Pomoc, jaka oferują dziś dyskursy środowiskowe, postantropocentryczne czy nowomaterialistyczne, pozwala na nowe pojmowanie poprzemocowego terenu (opisywanego za Jackiem Leociakiem jako miejsce-po-obozie). Pamięć społeczna kształtowana dziś wokół naznaczonych traumatyczną przeszłością miejsc może uwalniać się od idei politycznej i etnicznej tożsamości, a więc i od nieuchronnej polityzacji. Termin reGrounding, zapożyczony ze słownika filozofów materii, umożliwia oddolne poznawanie znaczenia terenu na jego własnych, „terenowych” warunkach, niepodporządkowanych władzy teleologicznych narracji. Natomiast kategoria ekowspólnoty pamięci, wyprowadzona z pracy antropolożki Eunice Blavascunas, akcentuje fundamentalne związanie aktów pamiętania z tylko pozornie pozahistorycznym, przyrodniczym doświadczeniem. Główna hipoteza artykułu zawiera się w domniemaniu, że być może uGruntowana pamięć pozwala na realistyczne, skromne, oddolne i możliwie najmniej spolityzowane kształtowanie odpowiedzi na ludobójczą przeszłość.

Słowa kluczowe: miejsca pamięci, tereny poobozowe, campscapes, ekowspólnota pamięci

doi.org/10.32030/KRZY.2020.13

Muzeum lokalne – trzecie miejsce?

Informacje o autorce: teatrolożka, polonistka, aktywistka miejska, adiunkt w Muzeum Podgórza, oddziale Muzeum Krakowa, https://orcid.org/0000-0001-6379-7780

Abstrakt: Zmiany cywilizacyjne, w tym społeczne, wymuszają zmianę myślenia o współczesnym muzealnictwie. Wektor tej zmiany został skierowany w stronę lokalności, tożsamości i partycypacji rozumianej jako zaangażowane uczestnictwo. Jedną z metod realizacji tej formy działania muzeów może stać się socjologiczna koncepcja Raya Oldenburga dotycząca trzeciego miejsca. Jej założenia w połączeniu z zaangażowanym społecznie muzealniczym doświadczeniem przywiodły autorkę do skojarzenia koncepcji trzeciego miejsca z zadaniami, jakie postawił przed muzeami, nie tylko lokalnymi, współczesny odbiorca – uczestnik, twórca, narrator. Artykuł jest próbą analizy na przykładach kilku wybranych muzeów, głównie lokalnych, tej skorelowanej teorii jako narzędzia do tworzenia nowej przestrzeni spotkania świata muzeum ze światem odbiorcy. Staram się przedstawić, jak wielki tkwi w niej potencjał, jak wiele jest sposobów na jej udaną realizację, ale też jakie niesie zagrożenia. Dla Muzeum Podgórza, podobnie jak dla wielu innych muzeów w naszej części Europy, założenia koncepcji trzeciego miejsca są jak pełna przygód, wyzwań i znaków zapytania podróż w nieznane.

Słowa kluczowe: Podgórze, muzeum, trzecie miejsce, muzeologia, partycypacja, relacja, sąsiedztwo

doi.org/10.32030/KRZY.2020.14

Kronika działalności Muzeum Krakowa w 2019 roku

Informacje o autorze: historyk, kustosz MK, zastępca dyrektora ds. programowych Muzeum Krakowa, https://orcid.org/0000-0001-8460-0078

doi.org/10.32030/KRZY.2020.15

Mgr Józef Mazurkiewicz (1940–2020). Wspomnienie

Informacje o autorze: historyk, emerytowany zastępca dyrektora ds. naukowych Muzeum Krakowa, https://orcid.org/0000-0002-0036-8986

doi.org/10.32030/KRZY.2020.16

Stanisław Piwowarski (1944–2020). Wspomnienie

Informacje o autorze: historyk, emerytowany zastępca dyrektora ds. naukowych Muzeum Krakowa, https://orcid.org/0000-0002-0036-8986

doi.org/10.32030/KRZY.2020.17